ვაჟა-ფშაველა ოჯახის წევრებთან ერთად. ჩარგალი, 1907 წელი.

ვაჟა-ფშაველა თავის დაბადების თარიღად  1862 წლის 15 მაისს მიიჩნევდა, ამის მიუხედავად, დღემდე მის ბიოგრაფიაში დამკვიდრებულია სხვა თარიღი - 1861 წლის 14 ივლისი (ძველი სტილით). ამის საფუძველია საქართველოს ეროვნულ არქივში დაცული სოფელ ჩარგლის წმინდა გიორგის ეკლესიის 1861 წლის მეტრიკული წიგნი.

მწერალმა ამ საკითხს 1912 წლის N584  „სახალხო გაზეთში“ სპეციალური პუბლიკაცია უძღვნა: „მცირე შენიშვნა“.

„თუ ბიოგრაფია იწერება, უნდა დაიწეროს სიმართლით, ნამეტნავად სიყალბე უნდა შესწორდეს ჩემ სიცოცხლეშივე, რადგან იგი ჩემი სიკვდილის შემდეგაც იბარტყებს საკმაოდ. მე დავიბადე სოფ. ჩარგალში 1862 წ. 15 მაისს…“

ვაჟა-ფშაველას მამა, პავლე რაზიკაშვილი, სასულიერო პირი იყო, დედა კი  ბარბალე (გულქან) ფხიკელაშვილი გახლდათ.

ვაჟა-ფშაველა თავის ავტობიოგრაფულ ნაშრომში მშობლებზე წერდა:  

„მე ვარ წმინდა ფშაველი ჩამომავლობით, როგორც დედით, ისე მამით. დედა-ჩემი იყო ივრელი ქალი, სოფელ სხლოვნიდან, ფხიკლიანთ გვარისა... ღვიძლი ბიძა დედა-ჩემისა პარასკევა პირველი მოლექსე იყო ფშავში. იმან შექმნა სატირული ლექსები და დღესაც ყველა ფშაველი იმის ჰანგზე “ლექსობს”; საუბედუროდ, წერა-კითხვა სრულიად არ სცოდნია, რომ ქაღალდის წყალობით შენახულიყო მისი ნაწარმოებები, თუმცა მისი ლექსები დღესაც ცოცხლობს, იმათ დღესაცა მღერის ხალხი. ეს ლექსები ღრმა იუმორით არიან სავსენი. წერა-კითხვა არც დედა-ჩემმა იცოდა, თუმცა ბუნებით ფრიად ნიჭიერი იყო, შესანიშნავი მეოჯახე და მოწყალე, გლახის გამკითხველი, მეზობლის დამხმარე; დედი-ჩემის ქველობა დღესაც სამაგალითოდ არის დარჩენილი. ისე ჩავიდა საფლავში, რომ ერთს არავის ახსოვს იმას გაეჯავრებინოს, არა. 

მე როცა მამა-ჩემი ვიცანი მამად, მაშინ იგი მთავარ-დიაკვნად იყო სოფ. მაღაროსკარში, ს. ჩარგალზე რვა ვერსზე დაშორებით. როცა-კი შინ იმყოფებოდა, მუდამ მიამბობდა მოთხრობებს ძველი საღმთო ისტორიიდან, წერა-კითხვას მასწავლიდა ძველებურს წესზე. ჩაუჯდებოდა ხორცს ხინკლისათვის საკეფლად ფიცარზე, იქვე ტახტზე მეც დაუჯდებოდი პირდაპირ და ვუგდებდი გაფაციცებით ყურს იმის ტკბილს საუბარს, რადგან ძველი აღთქმისა ზოგ-ზოგი მოთხრობა მეტისმეტად მომწონდა, ჩემს ყურადღებას იზიდავდა: დავითისაგან გოლიათის დამარცხება, სამსონ ძლიერის მოქმედებანი, ძმათა მაკაბელთა თავდადება და სხვ. ... და უნდა მოგახსენოთ ისიც, რომ ჩემი თავი სამსონ ძლიერად მყვანდა წარმოდგენილი, რადგან დედა-ჩემი ამბობდა ჩემზე, დიდი თმა ჰქონდა, როცა დამებადაო, თითქმის თვალებს უფარავდაო, და ვეშარებოდი: თმა რად მომკრიჭეთ-მეთქი. მაინც ამ “თმიანობამ” თავის თავზე წარმოდგენა განმიდიდა, რაღაც არაჩვეულებრივ ადამიანად მომაჩვენა ჩემი თავი და დამისახა არაჩვეულებრივი მომავალი“.

   „ჩემი წუთისოფელი“, ვაჟა-ფშაველას თხზულებები, მე-5 ტომი, 1936 წელი

ვაჟა-ფშაველამ დაწყებითი განათლება ოჯახში მიიღო, 8 წლის კი „მამაჩემმა მიმაბარა თელავის სასულიერო სასწავლებელში. ამ სასწავლებლის მესამე კლასიდან მე შევედი ტფილისის სამოქალაქო სკოლაში, რომელიც ინსტიტუტთან არსებობს. სამოქალაქო სკოლაში რომ დავასრულე კურსი, შემდეგ გორის სემინარიაში შევედი. როცა იქაც სწავლა დავამთავრე, დამნიშნეს მასწავლებლად ტოლადსოფელში (ერწოში), სადაც ერთი წელიწადი დავყავი და შემდეგ პეტერბურგში წავედი უნივერსიტეტში ლექციების მოსასმენად…“ („სახალხო გაზეთი“, „მცირე შენიშვნა“, 1912 წ. N584).

ექვთიმე თაყაიშვილი მისი სტუდენტობის შესახებ მოგონებაში წერდა:

„ვაჟა-ფშაველა მე პირველად გავიცანი პეტერბურგში, როდესაც უნივერსიტეტში შევედი, ის მოვიდა თავისუფალ მსმენელად და ესწრებოდა ქართველი სტუდენტების სხდომას სათვისტომო საკითხების შესახებ. ფშავ-ხევსურეთის სახალხო პოეზიიდან აურებელი ლექსი იცოდა ზეპირად. არავითარი რვეული, ან წერილობითი საბუთები ხელში არა ჰქონია და ყველანი განცვიფრებულები ვიყავით, როგორ შეეძლო ამდენი ლექსის ზეპირად დამახსოვრება“.

ლუკა რაზიკაშვილი ფსევდონიმით ლ. რა-ვი პირველად 1879 წელს გაზეთ „დროებაში“ (№ 11) გამოჩნდა პუბლიკაციით „წერილი ხევსურეთიდან“. ამას მოჰყვა ერკმან-შატრიანის მოთხრობის „ფეოდალის აღზრდა“  თარგმანი (1880 წელი, „ივერია“, № 4).

მისი პირველი ლექსი „მეომარი“  1881 წელს გამოქვეყნდა („იმედი“, № 3-4), პირველი მოთხრობა „სურათი ფშავლის ცხოვრებიდან“ კი - 1881 წელს („დროება“, № 184).

განსაკუთრებით პოპულარულია მისი ეპიკური პოემები ეროვნულ თემაზე: "ალუდა ქეთელაური" (1888), "ბახტრიონი" (1892), "სტუმარ-მასპინძელი" (1893), "გველის მჭამელი" (1901) და სხვ.

ჰუმანიზმი მწერლის შემოქმედების თანმდევია. ამ მხრივ გამორჩეულია ლირიკული პროზის ნიმუშები: "შვლის ნუკრის ნაამბობი" (1883), "ხმელი წიფელი" (1888-1889), "ქუჩი" (1892), "მთანი მაღალნი" (1895) და სხვ.

ვაჟა-ფშაველას მოთხრობები წიგნად პირველად 1889 წელს დაიბეჭდა. 1896-1898 წლებში პირველ გამოცემას კიდევ რამდენიმე წიგნი დაემატა, მათ შორისაა „ამოდის, ნათდება“ და „ახუნდი“, რომელიც საქართველოს ეროვნული არქივის სამეცნიერო-საცნობარო ბიბლიოთეკაში ინახება.  

...განა ესეთი ყოფილა წინავ აფხუშო? სუ ციხე-გალავანი ჰქონია გარს შემოვლებული. აფხუშუელნი ჯიშიანნი ხალხნი ყოფილან; მოსვენებას არ მოგვცემენ ეგენი თუ ღივად არ დავლიენო, უთქომ მტერსა. ერთხელ მოსულა თათრის ჯარი, აუკლავ აქაურობა, ტყვეებიც ბლოვნად წაუსხამ; ჟინვანის ხიდზე გეუთვლაო, თქვის ცხონებულმა ბიძაშჩემმა გამიხარდიმ, სამოცი კაცი და სამოცი ქალიო. აბა უყურეთო, უთქომ იმ წყეულ შეჩვენებულს ხანსა, თუ ერთი ან კოჭლი, ან თვალმრუდი იყოსო, თუ ვისმე რამ წუნი შაიძლება დაედვასო?! ღაჭაურა წინავ მეფის კარისკაცადა ყოფილა და კარგა ჰქონია თათრების ალღო აღებული, იმათ ბინაშიით რო ბოლი ამოვარდებოდა, ის იმის ლიშანი იყო, რო თათრები პურსა სჭამდენო, და როდესაც ჩაქრებოდა, – დაიძინებდნენო. აფხუშოს გატეხის დროს ღაჭაურა სათიბსა ყოფილა, იქით უნახავს ცეცხლის ალი, უთუოდ აფხუშუელთ უჭირსო, უთქომ და გამოშვებულა; რომ მოსულა, აფხუშო აოხრებული დაჰხვედრია; თითო-ოროლობით მაუგრუებავ ხალხი და დასდევნებია მტერს უკვენ. მასწევია მტერს და კარავში ნაჯდომს ხანს შაჰვარდნია შიგ, უცავ ხმლით მუზარადზე ჯერა; ელიზბარი, ღაჭაურაის ძმა, გასჯავრდომია თავის ძმასა: „შე ბრიყვო, ბრიყულად რადა ჰხმარობ ხმალსაო“.

„მაღლა კი ნუ სცემ სპილოსა,

დაბლა შამაჰკარ მბილოსანო“

მაშინის წვერწაღმა დაუცავ, რკინას ვეღარ დაუჭერავ და მაუკლავ. ოქრო-ვერცხლი ბევრი წამაუღია, ტყვეებიც დაუბრუნებავ; ეს მუზარადი მაშინდელი შემოწირულია ცხონებულისა. დღეს შილინდი გაიმართება, „შესანდობრებს“ დასდგამენ“.

საქართველოს ეროვნულ არქივში ვაჟა-ფშაველას ნაწარმოებების აუდიოწიგნებიც ინახება:

პატარა მწყემსის ფიქრები - ვაჟა-ფშაველა. კითხულობს: ზინაიდა კვერენჩხილაძე, 1972 წ.

შვლის ნუკრის ნაამბობი - ვაჟა-ფშაველა. კითხულობს: თამაზ კვაჭანტირაძე, 2014 წ.

ამოდის, ნათდება - ვაჟა-ფშაველა. კითხულობს: გურამ საღარაძე, 1976 წ.

ლმობიერი მონადირე და ირმის გონიერება - ვაჟა-ფშაველა. კითხულობს: გიორგი გეგეჭკორი, 1974 წ.

ფესვები - ვაჟა-ფშაველა. კითხულობს: მედეა ჩახავა, 1974 წ.

ვაჟა-ფშაველას მოთხრობების მიხედვით თენგიზ აბულაძემ გადაიღო მხატვრული ფილმი „ვედრება“ (1967) და ნოდარ მანაგაძემ - „ივანე კოტორაშვილის ამბავი“ (1974). 

„ჩხიკვთა ქორწილი“ არკადი ხინთიბიძის მულტიპლიკაციურ ფილმს დაედო საფუძვლად. ამავე სახელწოდებით 1979 წელს დაიდგა ალექსანდრე ბასილაიას მიუზიკლი. 

ვაჟა-ფშაველა 1886-1887 წლებში სოფელ დიდი თონეთის სკოლის მასწავლებელი იყო. ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების არქივში მისი არაერთი ავტოგრაფი ინახება, რომელიც იმ პერიოდს ასახავს. 

ვაჟა-ფშაველა წერა-კითხვის გამავრცელებელ საზოგადოებასთან საკუთარი თხზულებების გამოცემის საკითხზე თანამშრომლობას აგრძელებდა.

1893 წელს საზოგადოების გამგეობისათვის საინტერესო იდეით მიუმართავს - მწერალს სურდა მთაში მცხოვრები ხალხისთვის მოძრავი სკოლა გაეხსნათ. 

ვაჟა-ფშაველას შვილი ლევან რაზიკაშვილი (1887-1923) სამხედრო ოფიცერი იყო. იგი თბილისის კეთილშობილთა გიმნაზიაში სწავლისას ქაქუცა ჩოლოყაშვილს დაუახლოვდა. 1917 წელს საქართველოს სოციალ-ფედერალისტურ პარტიაში გაწევრიანდა. მსახურობდა ფშავის მილიციის უფროსად.

საქართველოს გასაბჭოების შემდეგ ხევსურეთში მოქმედ პარტიზანებს თანაუგრძნობდა, რის გამოც 1922 წელს დააპატიმრეს და ბანდიტიზმის ბრალდებით დახვრეტა მიუსაჯეს.

ქართველი მწერლების შუამდგომლობა სერგო ორჯონიკიძესთან უშედეგო აღმოჩნდა. 1923 წლის თებერვალში ლევანი სიკვდილით დასაჯეს, თუმცა ესეც არ აკმარეს. საბჭოთა ხელისუფლებამ ის ფოტოებიდანაც წაშალა, თუმცა, საბედნიეროდ, ფოტოების ორიგინალებმა ჩვენამდე მაინც მოაღწია.